به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی سی‌و پنجمین جشنواره موسیقی فجر، دومین نشست پژوهشی سی‌وپنجمین جشنواره موسیقی فجر با موضوع بررسی بداهه نوازی در موسیقی ایران و با سخنرانی هوشنگ فراهانی و محمود بالنده برگزار شد.

محمود بالنده، عضو هیات علمی دانشكده موسیقی بعد از بحث درباره شناخت موسیقی قدیم ایران به مفهوم بداهه نوازی اشاره كرد و درباره تغییرات در فواصل موسیقی، ردیف و نت توضیحاتی را ارائه داد.

این پژوهشگر در بخش دوم صحبت‌هایش به مفهوم روایت پرداخت و بیان كرد: برای اولین بار در كتاب فرصت شیرازی واژه دستگاه بیان شد و تعاریفی از هفت دستگاه موسیقی آورده شد. یك نوازنده موسیقی وقتی با مفهوم بداهه پردازی یا بداهه نوازی عجین خواهد شد كه قواعد و قوانین ردیف موسیقی را رعایت كند. اما اگر نوازنده به صورت جسته و گریخته نغمه‌های موسیقی را بدون هیچ قاعده‌ای بیاورد ممكن است در موسیقی ایرانی قطعه جذاب و شنیدنی هم خلق شود اما به آن بداهه نوازی اطلاق نمی‌شود.

در موسیقی شرقی، اجزا نقش كلیدی ندارند

این مدرس دانشگاه در بخش دیگری از سخنانش گفت: در موسیقی شرق مفهوم موسیقی بر خلاف هنر غربی، مفهومی كلی گرا است. در موسیقی شرقی اجزا نقش كلیدی ندارند. اما در هنر غربی چون مفهوم آهنگسازی وارد شده، اجزا نقش اساسی و كلیدی را ایفا می‌كنند. در موسیقی غربی جز ها هستند كه در كنار هم چیده شدند اما در مفهوم موسیقی ایرانی یك مفهوم كلی وجود دارد.

عضو هیات علمی دانشكده موسیقی درباره مرز بین آهنگسازی و بداهه پردازی اظهار كرد: در حوزه مواجه با نت در موسیقی با دو واژه كلیدی نت نگاری و آوانگاری برخورد می‌كنیم كه با هم تفاوت دارند. «نُت نگاری» یعنی تمامی خلق اثر متعلق به یك نفر به اسم آهنگساز است و نوازندگان نقش كمتری نسبت به آهنگساز دارند اما در مفهوم آوانگاری با مفهوم نگاری پس از اجرا روبه رو هستیم. قریب به 115 سال پیش نخستین بار توسط علینقی وزیری ردیف موسیقی به نگارش درآمد و با مفهومی مثل آوانگاری مواجه شدیم كه با مفهوم آهنگسازی متفاوت است زیرا آقای وزیری موسیقی را نساخته بلكه موسیقی را كه از استادان خودش یاد گرفته است به رشته تحریر درآورده است.

آیا ورود مدرنیته به گسترش موسیقی ایرانی كمك كرد؟

این مدرس دانشگاه ادامه داد: سوالی كه اینجا مطرح می‌شود این است كه آیا ورود مدرنیته و علم «نت نگاری» در موسیقی كه قریب به 115 سال پیش ردیف موسیقی ایرانی را نوشتیم به گسترش موسیقی ایرانی كمك كرد یا به آن لطمه زد؟ ورود نت به موسیقی ایران اگر در محدوده كاركرد در بستر آهنگسازی باقی می‌ماند قطعا مفید بود و كمك جدی به ثبت و ضبط آثار موسیقی می‌كرد. هدف از نت نگاری پیش از اجرا یعنی آهنگسازی انتقال ذهنیت آهنگساز به نوازندگان و مجریان موسیقی است و موضوع دوم ثبت و ضبط آن برای تاریخ است . البته امروزه با توجه به مدیاهای مختلف ثبت و ضبط موسیقی مفهوم چندانی ندارد.

بالنده با بیان این پرسش كه در حوزه ردیف موسیقی كه یك پدیده شفاهی در موسیقی بود آوانگاری پس از اجرا به موسیقی كمك كرد؟ گفت: من معتقدم نه تنها كمك نكرد بلكه به شدت به خلاقیت موسیقی آسیب زد. یعنی پتانسیل خلق از ردیف موسیقی ایرانی گرفته شد و به مجموعه رپرتوآر ساخته شده یك نفر به اسم آقا میرزا عبدالله تبدیل شد و تمام نوازندگان بعد از ملزم به اجرای بی‌ چون و چرای ایشان شدند.

عضو هیات علمی دانشكده موسیقی اظهار كرد: یكی از دلایل از دست دادن مخاطب عام توسط بدنه جامعه ایرانی مقوله برخورد بد ما با آوانگاری بود. امروزه تغذیه موسیقی برای یك جوان كار بسیار مشكلی شده است. من فكر می‌كنم باید با موسیقی ایران به مثابه كشورهایی مثل تركیه و هند برخورد كرد. آنها موسیقی‌شان را به این شكل نمی‌نویسند و قطعیت عینی به مقام‌ها نمی‌دهند.

آغازگر مكتب سیستماتیك در موسیقی ایرانی كه بود؟

هوشنگ فراهانی سخنران دیگری این نشست نیز درباره مفهوم بداهه‌نوازی توضیح داد: تفاوت عمده بداهه پردازی به نگاه مردم شرق بر می‌گردد. بیشتر كسانی كه با فرهنگ ما اشتراك دارند موسیقی را به یك شكل و با سنت خاصی آموزش می‌دهند كه منجر به بداهه پردازی می‌شود. نگاه و فلسفه شرق، موسیقی را بر مبنای اشراق و شهود می‌شناسد. من با موسیقیدان افغانستان اجراهای بسیاری داشتم كه پایه و فرهنگ موسیقیایی آنها هم مثل ماست. به همین دلیل نوازندگان از ابتدا مثل پدیده زبان موسیقی را یاد می‌گیرند. این یادگیری از طریق شنیدار انجام می‌شود و شبكه‌های مختلف موسیقی شكل می‌گیرد به همین دلیل تاكید استادان گذشته هم آموزش به شكل شنیداری بوده است.

وی گفت: در فرهنگ غرب وقتی عصر صنعتی شروع می‌شود به موسیقی به شكل علمی پرداخته می‌شود، به عبارتی برخورد موسیقیدانان با موسیقی گذشته از احساس و بیشتر بر علم موسیقی استوار است. در تاریخ موسیقی ایران چند مكتب عمده داشته‌ایم كه به نظریه موسیقی توجه شده است. در این راه نظریه‌پردازانی مثل ابن سینا از روی ترجمه‌ها به دانش جدیدی دست پیدا می‌كنند و موسیقی ایران را به مكتب مدرسی‌ها سوق می‌دهند و برای دسته‌های ساز ایرانی فواصلی را بر اساس اعداد و ارقام و حروف ابجد به وجود آوردند.

این نوازنده تار و سه‌تار افزود: در قرن هفتم با كسانی مثل قطب الدینی شیرازی فصل جدیدی در موسیقی ایران شكل می‌گیرد كه به آن مكتب سیستماتیك می‌گویند. چون آن زمان سیستم مكتوب وجود نداشته تا مردم بر اساس نت بنوازند، نوازندگان باید به صورت بداهه می‌نواختند. بعد از صفویه فصل انفعالی از موسیقی ایران به وجود می آید و اگر آن عصر ادامه پیدا می‌كرد موسیقی ایران به طور كلی متفاوت می‌شد. زمانی كه فرهنگ غرب بر موسیقی ایران تأثیر می‌گذارد نگاه موسیقیدان ایرانی هم تغییر می‌كند. در تمام كتاب‌های صد ساله گذشته ایرانییك چهار مضراب پیدا نمی‌كنیم كه نگاه آن قبل از وزیری و نت باشد. نگاهی كه نوازندگان امروز به موسیقی دارند و اجرا می‌كنند در تمام كارهای اساتید دیده می‌شود.

تعریف آهنگسازی نزد فرهنگ شرقی و غربی متفاوت است

فراهانی درباره مرز بین بداهه پردازی و آهنگسازی توضیح داد: تعریف آهنگسازی نزد فرهنگ شرقی و غربی متفاوت است. در آهنگسازی موسیقی غربی باید با علم، فرم و هارمونی آشنا باشیم اما در موسیقی ایران آهنگسازی نوعی بداهه پردازی بر اساس گوشه‌های ردیف است. در موسیقی ایران وقتی نوازنده‌ها آهنگ «مرغ سحر» را می‌زنند همان ملودی قدیمی است را می‌زنند و مفهوم چند صدایی در بین موسیقی ایران وجود نداشته است مگر در چند سال گذشته این نگاه‌ها در حال بیشتر شدن هستند. مرز بین بداهه‌پردازی و آهنگسازی در این است كه در لحظه نوازنده فرصتی دارد كه شعری را روی موسیقی بگذارد اما ممكن است در بداهه‌نوازی به اجرای در لحظه فكر نكرده باشد. نوازنده‌ای كه قرار است بداهه پرداز باشد بیان خوب داشته باشد و با گوشه‌های ردیف آشنا باشد و هزاران تركیب ملودی در ذهنش باشد كه بتواند آن را اجرا كند اما آنچه كه به عنوان بداهه پردازی و آهنگسازی می‌شود پایه مشترك دارد.

این پژوهشگر در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره عادت عضلانی نوازنده‌ها سخن گفت و افزود: این عادت‌ها تا حدی سبك نوازنده را مشخص می‌كند. كسانی هستند كه از صدای ساز آنها سازنده یا نوازنده را می‌شناسید. برای مثال از سال 1319 كه رادیو وارد ایران می‌شود بسیاری از نوازنده‌ها كه به صورت بداهه اجرا می‌كردند برای برنامه‌های رادیویی دعوت می‌شدند كه صدای میكروفن روی سبك خوانندگییا نوازندگی آنها تاثیر می‌گذاشت. به همین دلیل برخی از نوازنده‌ها مجبور شدند فشاری كه بدون میكروفن به ساز می آوردند، كاهش دهند به همین دلیل باعث تغییر سبك و عادت‌های نوازندگی آنها شد. به هر حال هویت هر نوازنده به عادت‌های اجرایی او بر می‌گردد. موسیقی هم یك رفتار اجتماعی است كه می‌تواند تحت تاثیر تمام مسائل اجتماعی قرار بگیرد. هر نوازنده در هر دوره زمانی كه زندگی می‌كند تحت تاثیر شرایط اجتماعی خود قرار می‌گیرد.

موسیقی به واسطه مدیا و اینترنت هر روز تغییر می‌كند

وی درباره اینكه آیا مدرنیته به موسیقی ایران لطمه زد یا نه پاسخ داد: بعد از انقلاب مشروطیت دورانی پدید آمد و ارتباطاتی كه ایران با كشورهای اروپایی پیدا كرد ، سیر تحولات غربی دیده شد . متاسفانه ایران در این برهه زمانی در تولید علم نقشی نداشت و بیشتر گرایش به غرب برگشت. اینكه فرهنگ غرب تا چه اندازه روی موسیقی ایران تاثیرگذار بود نیاز به بررسی بیشتری و بحث مفصل دارد. اما موضوعی به اسم ضرورت تغییر وجود دارد كه این تغییر از مبحث جامعه شناسی و فرهنگی ناچار است خودش را با شرایط جدید تطبیق دهد. مردمی كه هوشیار هستند وقتی فرهنگی را می‌بینند با شیوه خودشان تغییر می‌دهند. این ضرورت تغییر همیشه در همه فرهنگ‌ها وجود دارد. در موسیقی غرب بعد از رنسانس می‌بینیم كه سبك‌های متفاوت پدید می آمد و همچنان نیز در حال تغییر است. زمانی كه فرهنگ‌های سنتی در ایران به تدریج از چشم می‌افتاد و حتی شیوه آموزش از طریق مكتب خانه‌ها به تدریج كهنه می‌شود و مردم ایران با فرهنگ مدرن آشنا می‌شوند. به ویژه در دوره پهلوی اول این نگرانی وجود داشت كه همه چیز نو شود و افرادی از ایران برای آشنایی با علوم مختلف به كشورهای دیگر رفتند و مكتب‌خانه‌های آموزش موسیقی هم برچیده شد.

فراهانی با اشاره به اینكه موسیقی ما امروزه به واسطه مدیا و اینترنت هر روز تغییر می‌كند، افزود: ما موسیقی را به عنوان دو چیز می‌توانیم در نظر بگیریمی كی اینكه موسیقی در فرهنگ چه نقشی دارد و دیگری اینكه موسیقی به عنوان فرهنگ چه كاری را می‌تواند انجام دهد.

این نشست‌ها با اجرای علی جعفری با مشاركت شبكه رادیویی گفتگو با موضوعات متنوع تا 30 بهمن ماه در سالن باربد فرهنگستان هنر برگزار می‌شود.