تهران- ایرنا- عضو هیات علمی دانشكده موسیقی در دومین نشست پژوهشی سی‌وپنجمین جشنواره موسیقی فجر با موضوع بررسی بداهه نوازی در موسیقی ایران گفت: در موسیقی شرق مفهوم موسیقی بر خلاف هنر غربی، مفهومی كلی گرا است.
دومین نشست پژوهشی سی‌وپنجمین جشنواره موسیقی فجر با موضوع بررسی بداهه نوازی در موسیقی ایران و با سخنرانی هوشنگ فراهانی و محمود بالنده برگزار و طی آن از هنرشرق بعنوان هنری مفهومی و كلی گرا یاد شد.
در ابتدای این نشست، محمود بالنده عضو هیات علمی دانشكده موسیقی بعد از بحث درباره شناخت موسیقی قدیم ایران به مفهوم بداهه نوازی رسید و درباره تغییرات در فواصل موسیقی، ردیف و نت توضیح داد.
او بحث خود را با این پرسش ادامه داد كه تا چه اندازه حركت خواننده و نوازنده به بداهه نوازی نزدیك می‌شود؟ او در بخش دوم صحبت‌هایش به مفهوم روایت پرداخت و بیان كرد: برای اولین بار در كتاب فرصت شیرازی واژه دستگاه بیان شد و تعاریفی از هفت دستگاه موسیقی آورده شد.
بداهه نوازی بمعنای بی قانونی نیست
بالنده گفت: یك نوازنده موسیقی وقتی با مفهوم بداهه پردازی یا نوازی عجین خواهد شد كه قواعد و قوانین ردیف موسیقی را رعایت كند. اما اگر نوازنده به صورت جسته و گریخته نغمه‌های موسیقی را بدون هیچ قاعده‌ای بیاورد ممكن است، در موسیقی ایرانی قطعه جذاب و شنیدنی هم خلق شود اما به آن بداهه نوازی اطلاق نمی‌شود.
این مدرس دانشگاه افزود: در موسیقی شرق مفهوم موسیقی بر خلاف هنر غربی، مفهومی كلی گرا است. در موسیقی شرقی اجزا نقش كلیدی ندارند. اما در هنر غربی چون مفهوم آهنگسازی وارد شده، اجزا نقش اساسی و كلیدی را ایفا می‌كنند. در موسیقی غربی جزء ها هستند كه در كنار هم چیده شدند. اما در مفهوم موسیقی ایرانی یك مفهوم كلی وجود دارد.
او با بیان اینكه در قرن 12 خاندان علی اكبر فراهانی موسیقی دستگاهی را برای نخستین بار تدوین كرد، افزود: او به دو فرزندش ردیف موسیقی را آموزش داد كه این مسیر ادامه پیدا كرد. در واقع مفهوم روایت، مفهوم بداهه نوازی را در دل خودش دارد.
بالنده در بخش دیگر صحبت هایش با اشاره به اینكه اسامی پر معنایی در موسیقی تعریف شده است، ادامه داد: برای مثال واژه ردیف بار معنایی می‌دهد و نحوه بیان و ترتیب چیدمان آن كنار هم است. هر نوازنده‌ای نمی‌تواند راوی ردیف باشد و این كار اجتهاد می‌خواهد. مثل علی اكبر شهنازی كه ردیف ویژه خودش را تعریف كرد.
تفاوت آوانگاری و نت نویسی
عضو هیات علمی دانشكده موسیقی درباره مرز بین آهنگسازی و بداهه پردازی اظهار كرد: در حوزه مواجهه با نت در موسیقی با دو واژه كلیدی نت نگاری و آوانگاری برخورد می‌كنیم كه با هم تفاوت دارند. نت نگاری یعنی تمامی خلق اثر متعلق به یك نفر به اسم آهنگساز است و نوازندگان نقش كمتری نسبت به آهنگساز دارند اما در مفهوم آوانگاری با مفهوم نگاری پس از اجرا روبرو هستیم.
بالنده افزود: قریب به 115 سال پیش نخستین بار توسط علینقی وزیری ردیف موسیقی به نگارش درآمد و با مفهومی مثل آوانگاری مواجه شدیم كه با مفهوم آهنگسازی متفاوت است زیرا آقای وزیری موسیقی را نساخته بلكه موسیقی را كه از استادان خودش یاد گرفته به رشته تحریر درآورده است. در مواجهه با این مفهوم به پاسخ تفاوت جدی بین آهنگسازی و بداهه پردازی می‌رسیم. در موسیقی ایرانی كلیتی به نام گوشه اجرا شده كه بعدها توسط متأخرین نوشته شده است. مهارت بداهه نوازی این است كه ملودی های تیپ اجرا كند. ملودی تیپ، در لحظه توسط نوازنده یا خواننده ساخته می‌شود.
مدرنیته و موسیقی ایرانی
این مدرس دانشگاه ادامه داد: سوالی كه اینجا مطرح می‌شود این است كه آیا ورود مدرنیته و علم نت نگاری در موسیقی به گسترش موسیقی ایرانی كمك كرد یا به آن لطمه زد؟ ورود نت به موسیقی ایران اگر در محدوده كاركرد در بستر آهنگسازی باقی می‌ماند قطعا مفید بود و كمك جدی به ثبت و ضبط آثار موسیقی می‌كرد. هدف از نت نگاری پیش از اجرا یعنی آهنگسازی، انتقال ذهنیت آهنگساز به نوازندگان و مجریان موسیقی و موضوع دوم ثبت و ضبط آن برای تاریخ است و امروزه با توجه به مدیاهای مختلف ثبت و ضبط موسیقی مفهوم چندانی ندارد.
بالنده با بیان این پرسش كه آیا در حوزه ردیف موسیقی كه یك پدیده شفاهی در موسیقی بود آوانگاری پس از اجرا به موسیقی كمك كرد؟ گفت: من معتقدم نه تنها كمك نكرد بلكه به شدت به خلاقیت موسیقی آسیب زد. پتانسیل خلق از ردیف موسیقی ایرانی گرفته شد و به مجموعه رپرتوآر ساخته شده یك نفر به اسم آقا میرزا عبدالله تبدیل شد و تمام نوازندگان بعد ملزم به اجرای بی چون و چرای او شدند.
عضو هیات علمی دانشكده موسیقی اظهار كرد: یكی از دلایل از دست دادن مخاطب عام توسط بدنه جامعه ایرانی مقوله برخورد بد ما با آوانگاری بود. امروزه تغذیه موسیقی برای یك جوان كار بسیار مشكلی شده است. من فكر می‌كنم باید با موسیقی ایران به مثابه كشورهایی مثل تركیه و هند برخورد كرد. آنها موسیقی‌شان را به این شكل نمی‌نویسند و قطعیت عینی به مقام‌ها نمی‌دهند.
فلسفه شرق موسیقی را بر مبنای اشراق و شهود می‌شناسد
هوشنگ فراهانی سخنران دیگری این نشست نیز درباره مفهوم بداهه‌نوازی توضیح داد: تفاوت عمده بداهه پردازی به نگاه مردم شرق بر می‌گردد. بیشتر كسانی كه با فرهنگ ما اشتراك دارند موسیقی را به یك شكل و با سنت خاصی آموزش می‌دهند كه منجر به بداهه پردازی می‌شود. نگاه و فلسفه شرق، موسیقی را بر مبنای اشراق و شهود می‌شناسد. من با موسیقیدان افغانستان اجراهای بسیاری داشتم كه پایه و فرهنگ موسیقیایی آنها هم مثل ماست.
وی افزود: به همین دلیل نوازندگان از ابتدا مثل پدیده زبان موسیقی را یاد می‌گیرند. این یادگیری از طریق شنیدار انجام می‌شود و شبكه‌های مختلف موسیقی شكل می‌گیرد به همین دلیل تاكید استادان گذشته هم آموزش به شكل شنیداری بوده است.
او گفت: در فرهنگ غرب وقتی عصر صنعتی شروع می‌شود به موسیقی به شكل علمی پرداخته می‌شود، برخورد موسیقیدانان با موسیقی گذشته از احساس و بیشتر بر علم موسیقی استوار است. در تاریخ موسیقی ایران چند مكتب عمده داشته‌ایم كه به نظریه موسیقی توجه شده است. نظریه‌پردازانی مثل ابن سینا از روی ترجمه‌ها به دانش جدیدی دست پیدا كردند و برای دسته‌های ساز ایرانی فواصلی را بر اساس اعداد و ارقام و حروف ابجد به وجود آوردند.
قرن هفتم و فصل آغازین مكتب سیستماتیك
این نوازنده تار و سه‌تار افزود: در قرن هفتم با كسانی مثل قطب الدینی شیرازی فصل جدیدی در موسیقی ایران شكل می‌گیرد كه به آن مكتب سیستماتیك می‌گویند. چون آن زمان سیستم مكتوب وجود نداشته تا مردم بر اساس آن نت بنوازند، نوازندگان باید به صورت بداهه می‌نواختند. بعد از صفویه فصل انفعالی از موسیقی ایران به وجود می آید و اگر آن عصر ادامه پیدا می‌كرد موسیقی ایران به طور كلی متفاوت می‌شد. زمانی كه فرهنگ غرب بر موسیقی ایران تأثیر می‌گذارد نگاه موسیقیدان ایرانی هم تغییر می‌كند. در تمام كتاب‌های صد ساله گذشته ایرانی یك چهار مضراب پیدا نمی‌كنیم كه نگاه آن قبل از وزیری و نت باشد. نگاهی كه نوازندگان امروز به موسیقی دارند و اجرا می‌كنند در تمام كارهای اساتید دیده می‌شود.
فراهانی درباره مرز بین بداهه پردازی و آهنگسازی توضیح داد: تعریف آهنگسازی نزد فرهنگ شرقی و غربی متفاوت است. در آهنگسازی موسیقی غربی باید با علم، فرم و هارمونی آشنا باشیم اما در موسیقی ایران آهنگسازی نوعی بداهه پردازی بر اساس گوشه‌های ردیف است.
چند صدایی (پلی فونی) در موسیقی ایران پیشینه تاریخی ندارد
فراهانی ادامه داد: در موسیقی ایران وقتی نوازنده‌ها آهنگ «مرغ سحر» را می‌زنند همان ملودی قدیمی را می‌زنند و مفهوم چند صدایی در بین موسیقی ایران وجود نداشته است، اما در چند سال گذشته این نگاه‌ها در حال بیشتر شدن هستند.
مرز بین بداهه‌پردازی و آهنگسازی در این است كه در لحظه نوازنده فرصتی دارد كه شعری را روی موسیقی بگذارد اما ممكن است در بداهه‌نوازی به اجرای در لحظه فكر نكرده باشد. نوازنده‌ای كه قرار است بداهه پرداز باشد باید بیان خوب داشته و با گوشه‌های ردیف آشنا باشد و هزاران تركیب ملودی در ذهنش باشد كه بتواند آن را اجرا كند اما آنچه كه به عنوان بداهه پردازی و آهنگسازی عنوان می‌شود پایه مشترك دارد.
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش درباره عادت عضلانی نوازنده‌ها سخن گفت و افزود: این عادت‌ها تا حدی سبك نوازنده را مشخص می‌كند. كسانی هستند كه از صدای ساز آنها سازنده یا نوازنده را می‌شناسید. برای مثال از سال 1319 كه رادیو وارد ایران می‌شود بسیاری از نوازنده‌ها كه به صورت بداهه اجرا می‌كردند برای برنامه‌های رادیویی دعوت می‌شدند كه صدای میكروفن روی سبك خوانندگی یا نوازندگی آنها تاثیر می‌گذاشت. به همین دلیل برخی از نوازنده‌ها مجبور شدند فشاری كه بدون میكروفن به ساز می آوردند، كاهش دهند به همین دلیل باعث تغییر سبك و عادت‌های نوازندگی آنها شد. به هر حال هویت هر نوازنده به عادت‌های اجرایی او بر می‌گردد. موسیقی هم یك رفتار اجتماعی است كه می‌تواند تحت تاثیر تمام مسائل اجتماعی قرار بگیرد. هر نوازنده در هر دوره زمانی كه زندگی می‌كند تحت تاثیر شرایط اجتماعی خود قرار می‌گیرد.
پس از مشروطه ایران بجای تولید علم به غرب گروید
این پژوهشگر موسیقی درباره اینكه آیا مدرنیته به موسیقی ایران لطمه زد یا نه؟ پاسخ داد: بعد از انقلاب مشروطیت دورانی پدید آمد و در ارتباطاتی كه ایران با كشورهای اروپایی پیدا كرد سیر تحولات غربی دیده شد و متاسفانه ایران در تولید علم نقشی نداشت و بیشتر گرایش به غرب برگشت. اینكه فرهنگ غرب تا چه اندازه روی موسیقی ایران تاثیرگذار بود، نیاز به بررسی بیشتر و بحث مفصل دارد. اما موضوعی به اسم ضرورت تغییر وجود دارد كه این تغییر از مبحث جامعه شناسی و فرهنگی ناچار است خودش را با شرایط جدید تطبیق دهد. مردمی كه هوشیار هستند وقتی فرهنگی را می‌بینند با شیوه خودشان تغییر می‌دهند. این ضرورت تغییر همیشه در همه فرهنگ‌ها وجود دارد. در موسیقی غرب بعد از رنسانس می‌بینیم كه سبك‌های متفاوت پدید می آمد و همچنان نیز در حال تغییر است.
او افزود: زمانی كه فرهنگ‌های سنتی در ایران به تدریج از چشم می‌افتد و حتی شیوه آموزش از طریق مكتب خانه‌ها به تدریج كهنه می‌شود و مردم ایران با فرهنگ مدرن آشنا می‌شوند. به ویژه در دوره پهلوی اول این نگرانی وجود داشت كه همه چیز نو شود و افرادی از ایران برای آشنایی با علوم مختلف به كشورهای دیگر رفتند و مكتب‌خانه‌های آموزش موسیقی هم برچیده شد.
فراهانی با اشاره به اینكه موسیقی ما امروزه به واسطه مدیا و اینترنت هر روز تغییر می‌كند، افزود: ما موسیقی را به عنوان دو چیز می‌توانیم در نظر بگیریم یكی اینكه موسیقی در فرهنگ چه نقشی دارد و دیگری اینكه موسیقی به عنوان فرهنگ چه كاری را می‌تواند انجام دهد.
علی جعفری مجری دومین نشست پژوهشی سی‌و پنجمین جشنواره موسیقی فجر بود. این نشست‌ها با موضوعات متنوع تا 30 بهمن ماه در سالن باربد فرهنگستان هنر برگزار می‌شوند و ورود عموم برای حضور در آن آزاد است.
سی و پنجمین جشنواره موسیقی فجر به ریاست محمد الهیاری مدیركل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و دبیری شاهین فرهت از چهارشنبه شب 23 بهمن تا روز چهارشنبه 30 بهمن در تالار وحدت، تالار رودكی، بنیاد آفرینش‌های هنری هنری نیاوران، تالار سوره حوزه هنری، مجموعه فرهنگی هنری برج آزادی و سالن میلاد نمایشگاه بین المللی میزبان مخاطبان خواهد بود و 82 گروه موسیقی در بخش‌های موسیقی دستگاهی، نواحی، كلاسیك، بین‌الملل، پاپ، اركسترال، تلفیقی، بانوان، كودك و نوجوان با 90 اجرا در 80 نوبت به اجرای برنامه می‌پردازند.
جشنواره های استانی موسیقی فجر با حمایت ویژه سی و پنجمین جشنواره موسیقی فجر و در راستای همراهی با مردم سیل زده از استان سیستان و بلوچستان آغاز شده است و گروه‌های بومی استان سیستان و بلوچستان در این دوره جشنواره از 20 تا 25 بهمن در شهرهای زاهدان، چابهار، نیك شهر و قصرقند اجراهای خود را بروی صحنه برده اند.
در این دوره از جشنواره یاد و خاطره جانباختگان سانحه هوایی هواپیمای اوكراینی با اجرای قطعه 176 ساخته بهزاد عبدی توسط اركستر سمفونیك گرامی داشته شد. و نخستین دوره جایزه موسیقی و رسانه و جایزه ترانه سال از برنامه هایی خواهد بود كه برای نخستین بار برگزار خواهند شد.
در كنار تهران استان‌های بوشهر، آذربایجان شرقی، خوزستان، گلستان، فارس، خراسان شمالی، زنجان، سیستان و بلوچستان و منطقه آزاد اروند میزبان این دوره از جشنواره در شهرهای مختلف كشور هستند.
مراسم اختتامیه سی و پنجمین جشنواره موسیقی فجر پنجشنبه اول اسفند در تالار وحدت طی مراسم ویژه ای با حضور مسئولان كشوری و فرهنگی و هنری همراه با اهالی هنر به ویژه موسیقی و مردم برگزار خواهد شد.
