نخستین نشست پژوهشی این دوره از جشنواره با حضور محمد اله‌یاری مدیركل دفتر موسیقی در سالن باربد فرهنگستان هنر برگزار شد.
به گزارش خبرگزاری شبستان و به نقل از روابط عمومی سی‌و پنجمین جشنواره موسیقی فجر، در این نشست حجت الاسلام مهدی همازاده ابیانه و حجت الاسلام سید فرید حاج سید جوادی موضوع مرز حرمت در موسیقی از نگاه اسلام را بررسی كردند.
در ابتدا «حجت الاسلام مهدی همازاده ابیانه» بیان كرد: بحث تعریف غنا بحث اصلی است. واژه غنا به این معنا نیست كه همه مصادیق موسیقی حرام است كما اینكه وقتی به مباحث فقهی حوزه موسیقی می‌پردازیم به شرایطی درباره اشاره می‌كنیم كه مصادیق حرام موسیقی را بازگو می‌كند. پس اگر درباره غنا حرف می‌زنیم درباره تمامیت موسیقی حرف نمی‌زنیم بلكه در حوزه مصادیق حرام موسیقی سخن می‌گوییم نه تمامیت موسیقی. موسیقی می‌تواند مصادیق مستحب و واجب داشته باشد.
این كارشناس حوزه علمیه ادامه داد: بعضی مجتهدین معاصر با ضمیمه كردن هنر از مصادیق جمال است به این نتیجه رسیده‌اند كه هنر نه تنها فی نفسه زیباست بلكه مباح نیز هست. فی نفسه حكم موسیقی و هنر از استحباب شروع می‌شود. در باره حكم حرام بودن غنا هیچ تردیدی وجود ندارد. زیرا بیش از بیست روایت به تعبیری متفاوت درباره این موضوع دیده‌ام كه برخی از آنها هم درست است و در طول تاریخ بیش از هزار ساله فقه ما همه فقها بر حرام بودن چیزی به نام غنا اجماع دارند. تمام بحث این است كه غنایی كه حرام است، چیست؟ در تعریف موضوع است كه الی ماشاالله بحث مناقشه وجود دارد. مرحوم نراقی12 تعریف از فقهای قبل خودش درباره غنا نقل می‌كند.
او ادامه داد: برخی دیگر از محققان معنی طرب را مورد مناقشه قرار داده‌اند. برای مثال محقق اردبیلی بعد از اینكه احتمالاتی را ذكر می‌كند، می‌گوید طربی را كه فقها مطرح كرده‌اند تعریف روشن و واضحی ندارد كه معیار آن چیست. شایدیكی از مهم‌ترین مشكلات بحث معنی طرب است. مثلاً خلیل در كتاب العین طرب را برطرف كردن اندوه و جایگزین كردن شادی تعریف كرده است كه مسلم است این نباید مشكل شرعی داشته باشد.
حجت الاسلام همازاده ابیانه با بیان اینكه مشكل اصلی ما در بحث تعریف موضوع است، اضافه می‌كند. حتی وقتی به عرب دست نخورده و ماقبل از سال صدم هجری است، مراجعه می‌كنیم به آنچه در عرف آن زمان وجود داشته ملتزم هستیم. به آن زمان هم كه مراجعه می‌كنیم بحث زیادی را در تطبق فقها نمی‌یابیم.ما در یك مرور مختصری تعریف غنا می‌بینیم كه ابهام و پیچیدگی‌هایی وجود دارد.
رییس دفتر طرح و برنامه مدرسه اسلامی هنر در بخش دیگری از نشست گفت: ما در شریعت موضوعاتی داریم كه ابداع شارع است مثل صلاة. كه این موضوعات حقیقت شرعی است. اما بسیاری از موضوعات این چنین نیستیعنی شارع درباره آن حكم داده اما موضوعات حقیقت عرفیه دارند. یعنی ما باید به عرف آن روز مراجعه كنیم و ببینیم چه موضوعی وجود داشته كه شارع گفته حرام است. ثمره این موضوع این است كه وقتی حقیقت شرعی نیست شأن فقهی استنباط موضوع نیست.
او اعلام كرد: بعضی از روایات تاریخی در یك مقطع زمانی خاصی صادر شده است و ممكن است در زمان‌های دیگر معنایی متفاوت پیدا كند. برای مثال در دوره‌ی ائمه‌ی كه روایات صادر شده است، موسیقی و مجسمه‌سازی به معنای امروز نداشتیم و آنچه كه محل اشاره امام درباره غنا است مجالسی بوده كه بنی امیه و بنی عباس برپا می‌كردند و زنان و آوازخوانان را دعوت می‌كردند و مختلط زن و مرد و با شرب مسكرات همراه بوده است و بسترساز به میل فحشا بوده است. در چنین زمینه تاریخی كه در كنار آن سنت برجسته نسبت به این از موسیقی فاخر و درست نداریم و در آن دوره بستری از موسیقی درست نداریم به همین دلیل شارع می‌گوید حرام است. این معنا دهی تاریخ به موضوع حكم است. زمانی سلیمان ابن ملك در اردوگاه می‌شنود جوانی غنا خوانی می‌كند می‌گوید او را بیاورید و به آن می‌گوید گمان نمی‌كنم هیچ زنی نیست كه با شنیدن صدا عنان از كف بدهد و وقتی فرد می‌آید می‌گوید، مگر نمی‌دانی غنا نردبانی برای فحشاست. مثل همین حكایت را ابن منظور هم نقل كرده است.
حجت الاسلام همازاده ابیانه گفت: ما روایت داریم كه در شب عروسی به شرط آنكه مجلس زنانه باشد، غنا مشكلی ندارد.
وقتی كاركردهای دیگری به جز آنچه كه اشاره كردم پیدا می‌كند ولو اینكه كه دستگاه یا آواز باشد مورد حكم حرمت قرار نگرفته و مستثنی شده است.
غالب فقها قبول دارند كه غنا تعریف عرفی دارد و باید دید عرب آن روز چه چیزی را غنا می‌دانسته است. با توجه مراجعه ما به متون آن دوره، به نظر میاد كه غنا ناظر مجالس خاصی بوده است و صرف لهو نبوده است.
عضو هیئت علمی انجمن حكمت و فلسفه درباره وضعیت حال موسیقی توضیح داد: ظاهراً می‌توانیم ملاك‌هایی را بیرون بكشیم كه از غنا واضح‌تر هستند. زمانی كه ائمه درباره غنا صحبت كردند ذیل این عناوین بوده است.
او در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: به نظر می‌آید نیاز به نوزایی در روش استنباط داریم كه می‌تواند به شیوه‌های متفاوت صورت بگیرد.
حجت الاسلام همازاده ابیانه در بخش دیگری از صحبت هایش اعلام كرد: از سال 93 فضای جدیدی كلید خورد و سلسه نمایش‌های فقه هنر پایه ریزی شده است و عده‌ای از فقهای قم وارد شدند و موضوعات خاصی كه بخشی از آن موسیقی است سفارش می‌گیرند و روی آن كار می‌كنند. ما می‌توانیم ارتباط نزدیك بین موسیقیدانان و فقها داشته باشیم و تا مرزی این دانش را پیش ببریم نه اینكه صرفا تكرار مكررات باشد. به نظر می‌رسد این موضوع هم راهگشا بوده است و در سال 1394 رهبری هم خیلی از این كار تجلیل كردند.اما این كارها پژوهشی است و تا زمانی كه تبدیل به جریان علمی شود نیاز به زمان دارد و اگر دنبال نتایج كوتاه مدت هستیم باید كارهای دیگری هم به موازات این اقدام انجام شود.
او اظهار كرد: اگر گزارشی از موسیقی كشور به درستی به بزرگان ارائه شود زیرا گاهی اوقات حكمی كه داده می‌شود بر اساس تلقی خاصی از یك فضای هنری است. یعنی درباره آلات موسیقی در روایت‌ها ذیل فساد می‌رود و حداقل در بخشی فقها این تلقی وجود دارد كه فضای موسیقی كشور فضای فساد انگیزی هست به خصوص برای جوانانی كه می‌خواهند وارد آن شوند. نمی‌گویم این نگاه درست است اما وجود دارد. طبیعتاً بر اساس این تلقی حكم ثانوی داده می‌شود. برای اینكه شناخت فضا دقیق‌تر شود باید كارهای كوتاه مدتی انجام داد. شاید به گشایش‌های نزدیك‌تری برسیم.
«حجت‌الاسلام سید فرید حاج سید جوادی»، مدرس حوزه و سخنران دیگر این نشست نیز به تمییز بین غنا و موسیقی اشاره كرد و افزود: غنا، خصوصیات مربوط به آوای انسانی است اما موسیقی ابزار دارد. در فضای روایت ما میزانی كه سوال شده و درباره غنا و صوت آدمی صحبت شده به مراتب بیشتر از بحث درباره آلات موسیقی است.
مسئله مبتلا مابه ما ساز به معنای ادوات است. در روایت به ساز اشاره شده نه به صدا و در آواز به عنوان آواز اشاره شده است. شاید نزدیكترین معنایی كه به غنا داریم نزدیك به آواز است.
این مدرس حوزه افزود: برای فقهای نسل اول مسئله روشن بوده كه وارد بحث مفصل و تفریحات نشدند بلكه تعریف اجمالی و تحریم غنا بوده است.
برای آنها مهم نبوده كه موضوع را بسط دهند و استفاده از ابزار موسیقی مثل بربط، تمبور و غیره را تحریم می‌كردند اما مسئله موسیقی خیلی كمتر سوال شده است و تعداد روایات كه موضوع آن حرمت سازهای موسیقی باشد كمتر از غنا بوده است. روایت های متفاوتی درباره سازها داریم كه در مضمون اغلب آنها نكوهش وجود دارد. تعداد كمی می‌بینیم كه بگویم این روایت دلالت بر حرمت دارد؛ حرمت فعلی كه نتیجه ارتكاب آن عقوب الهی است. تعداد روایتی كه با این مضمون درباره موسیقی باشد به مراتب كمتر از غناست و شاید حدود 15 روایت درباره غنا داریم.
او بیان كرد: تعداد زیادی روایت داریم كه مضمون آنها از جنس كار فرهنگی عواقب كار موسیقی را نشان می‌دهد. وقتی می‌خواهد بگوید سراغ تمبور نروید آن را در قالب پلیسیا مالیات چی بودن كه افعال مصداق ظلم به جامعه است، می‌آورد. شایدیكی از مسائلی كه در آینده فقهی با آن مواجه شویم ناكافی بودن دستگاه شناخته شدن فقه است كه خروجی هر فعلی را ذیل پنج دسته می آورد و یا می‌گوید حرام یا حلال است، یا می‌گوید واجب یا مكروه است و یا مباح است.بسیاری از اشكال موسیقی كه داریم در زمان گذشته نبوده است و حتا نوع دسترسی ما از موسیقی نیز فرق كرده است. این تطور ما را به نوعی تأمل وادار كرده است تا اگر می‌خواهیم شرایط امروز را با یكسری نشانه و ادله كه با فاصله زمانی1200 ساله دارند، تنظیم كنیم باید از نظر روشی كار جدید انجام دهیم. و یكی از چیزهای مهم این است كه به
بخش عمده‌ای از پدیده‌های فرهنگی و هنری را با نگاه حقوقییا واجب الاحرام نگاه نمی‌كنیم و با نگاه نرم‌تر فرهنگی به آن می‌نگریم كه در روایت هم این ظرفیت را دارد.
مدیر سابق مدرسه عالی فقه و اصول حوزه علمیه قم در بخش دیگری از صحبت‌هایش به ساز اشاره و عنوان كرد: با مرور عمده روایات موسیقی، روایت بر آلات موسیقی كه ناظر بر شنیدن آن باشد، پیدا نكردم و همه روایات تقریبا بر نواختن آن است.
حجت الاسلام حاج سید جوادی در بخش دیگری از صحبت‌هایش بیان كرد: اگر امروز بگوییم فلانی مطرب است یا آواز خوان است معنای متفاوتی دارد. اگر عنوان مطرب را 150 سال پیش به كسی می‌گفتند مشكلی نداشت اما حالا اگر به كسی گفته شود توهین محسوب می‌شود. در واقع معنای دو لغت مطرب و خواننده كاملا فرق كرده است. این تطوراتی كه اتفاق می‌افتد مربوط به زبان‌شناسی تاریخی می‌شود. اما درباره ساز كمتر این مشكل را داریم زیرا ساز یك اسم جامد و كاملا ذات است. در فضای فقهی كمتر افرادی هستند كه ساز یا آواز را محدود به مجالس لهو بدانند.
وی در بخش دیگری از صحبت‌هایش گفت: ما در آستانه تصمیم گیری حیثیت ساز و آواز هستیم آیا آنها مثل مسكرات حرام هستند یا مصادیقی از یك عنوان دیگر هستند. اگر بگوییم خودشان حرمت دارند یك نتیجه دارد و رای موجود را تثبیت می‌كند اگر جامعه فقهی درباره فرضیه‌ای كه مطرح شده كه حرمت برای ساز و آواز نیست بلكه برای عنوانی است كه از آثار و نتایج آن است، مسیر عوض می‌شود. با همه این احتمالات نمی‌توان منتفی دانست ولو نهی شارع از موسیقی و آواز برای این باشد كه آثار آنچنانی دارد.
این مدرس حوزه درباره افق دیگری از بازنگری بیان كرد: افق تغییرات بازنگری در كل این است كه آنها ذیل حلال و حرام ببینیم. و الزام آوری آن سخت باشد یا آن را تقلیل بدهیم و بهش عمده‌ای از مسائل را در حوزه فردی بگذاریم. این هم افقی است كه شاید مواجه حداقل اجتماعیو كلان و حوزه سیاست گذارانه را تحت تاثیر قرار دهد.بخشی را كه ممانعت می‌كند واگذار كند به مرزهای خیلی واضح حرمت موسیقی
و بخش مشتبه آن را به بخش‌های نرم بیاورد. یك افق كاملا فقهی و افق دیگر كاملا سیاست گذارانه است. متاسفانه تعامل سیاستگذاری فرهنگی ما با فقه بعد از گذشت چهل سال هنوز قوی نشده است و چالش‌های سیاست گذاری ما در بخش‌های فقهی عمق پیدا نمی‌كند و نتایج كاربردی و جدی داشته باشد.ما باز هم فكر می‌كنیم با همان فتواهای سابق پاسخ دوباره به سوالات بدهیم. هنوز در بازخوانی منابع فتواهای قبل كار جدی نشده است.
حجت الاسلام حاج سید جوادی نیز با اشاره به اینكه احتیاج داریم تا حلقه واسطی در این زمینه به وجود بیاید تا رفت و برگشت بین دو فضا را ایجاد كند، افزود: زمانی فتوایی داده می‌شد و مردم هم با آن ارتباطی برقرار می‌كردند اما از آنجایی كه در حال حاضر در حوزه موسیقی سیاستگذاری می‌كنیم نمی‌شود مثل قبل از دور دستی بر آتش داشت. اگر قرار باشد كسی امروز درباره موضوعاتی كه در حوزه عمومی از سوی حاكمیت مداخلات سیاستگذاری می‌شود
نظرات فقهی دهد و انتظار تاثیرگذاری داشته باشیم باید در میدان كنش و واكنش قرار بگیرد. هنوز این حلقه ارتباط و چرخه داد و ستد بین میدان جامعه ما برقرار نشده. به نظر من اگر فقها می‌دانستند بالاترین مصرف فرهنگی جامعه موسیقی است، شاید آن را جدی‌تر می‌گرفتند و تولیدات فكری كه پیدا می‌شود به سرعت به جامعه تخصصی آن عرضه و بازخورد آن گرفته شود.
او بیان كرد: این فرآیندی كه از آن چهل سال گذشته را شاید می‌شد در مدت زمان پنج تا شش سال طی كرد. چهل سال زمان زیادی است كه ما اینگونه بحث‌ها را مطرح كنیم.
در ادامه محمد اله یاری فومنی، مدیر كل دفتر موسیقی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز با قدردانی از كارشناسان حاضر در این نشست بیان كرد: ما درباره این موضوعات خیلی حساسیت به خرج دادیم و بعد از آن كه كتاب مقام معظم رهبری درباره فقه و موسیقی چاپ و منتشر شد، در دفتر موسیقی جلساتی برگزار شد تا بتوانیم این كتاب ارزشمند را بیشتر در جامعه موسیقی مطرح كنیم و سعی كردیم آن را به مباحث اجتماعی سوق دهیم.
او بیان كرد: رهبر معظم انقلاب هم به سرود تاكید كردند كه به این موضوع هم پرداخته شود و تعبیر ایشان این هست كه وقتی بچه‌ها از مدرسه به خانه می‌روند، سرود بخوانند. این سرود گرچه گونه‌ای از موسیقیایی است كه هم‌خوانی دارد اما باز با فراز و فرودها همراه است. به هر حال میان موسیقی و آنچه كه فضای فقهی و دینی ماست فاصله وجود دارد و این فاصله ما را به شدت اذیت می كند.
اللهیاری فومنی ادامه داد: امروز چندین میلیون نفر از جوانان و نوجوانان به موسیقی گرایش دارند و این گرایش به گونه‌هایی از موسیقی است كه ما حتی فرصت نكردیم به آن فكر كنیم. در شرایطی كه ممكن است مسئله آن جوان به موسیقی مسئله حلال و حرام نباشد و اینكه اصلا باید موسیقی را تطابق و دلالت با دین دهد. ما در حوزه اندیشه‌ای این موضوع هنوز در یكسری مقدمات هستیم و این فاصله ما را اذیت می‌كند. دفتر موسیقی به عنوان جایی كه سیاست‌گذار و مرجع صدور مجوز باشد، طبیعی است كه از این شكاف بیشترین آسیب را می‌بیند.
اجرای این نشست را كه 26 بهمن ماه در فرهنگستان هنر برگزار شد، علی جعفری به عهده داشت.
ورود عموم برای شركت در نشست‌های پژوهشی سی‌و پنجمین جشنواره موسیقی فجر آزاد است.
